Av. Denizhan Deniz*
Genel Bilgi
Bireysel emeklilik sistemi, tamamlayıcı emeklilik programları arasında yer alan bir sistemdir. “4632 Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanun”un (BEK’in) 1. Maddesinde de ifade edildiği üzere; bu sistemin amacı, devletin zorunlu sosyal güvenlik sağlayan sistemlerini güçlendirmek, kişilerin kendi sosyal güvenlikleri için tasarruf yapmalarını özendirmek ve teşvik etmek; sonuçta da özellikle yaşlılık döneminde emeklilerin daha tahmin edici bir sosyal güvenliğe sahip olmalarını sağlamaktır.[1]
Bireysel emeklilik, sosyal güvenlik sistemine, çalışanların ya da işsizler için öngörülen ve kamusal makamlarca yürütülen zorunlu sosyal güvenlik sisteminden farklı ve özel sigorta tekniğidir. Model, yaşlılık riskine karşı, kişilerin kısmen kendi sorumluluk alanına bıraktığı usulde bir güvence oluşturmaktadır. Söz konusu güvencede sorumluluk, bireyin yapacağı tasarruflar yapma yükümlülüğü olmaktadır. Bu tasarruflarla oluşan fonların sosyal yönden başka ekonomiye olumlu bir katkı olduğu da değerlendirtebilir.[2]
Kamusal sosyal güvenlik sistemine katılmak zorunludur.[3] Bireysel emeklilik isteğe bağlı ya da zorunluluk esasına dayalı olarak da sistemleştirilmekte ve uygulanabilmektedir. Karma sistem de ise bu iki alternatiften katkılarla sistem yumuşatılmakta ve sistem güçlü teşvik ve destek programları ile desteklenmiş olmaktadır.[4]
Bu yazıda bireysel emekliliğe katılma ve bunların emekliye ayrılışları konularına yer verilmekte; bireysel emeklilikten çıkış ya da bireysel emekliliği başka şirkete aktarmak gibi hususlar başka bir yazının konusunu teşkil etmektedir.
Bireysel Emeklilik Sisteminin Türleri
Dünyada uygulanmakta olan başlıca iki türlü sosyal güvenlik rejimi vardır. Bunlar katılmalı (contributory) ve katılmasız (non contributory) rejimlerdir:[5]
1-) Katılmalı rejimde ilgililer (sigortalı, iştirakçi, işveren), kurulmuş olan fona prim ya da kesenek adı altında bir ödeme yaparlar. Bu ödemeler bireysel emeklilik sistemine katılanların yükümlülüklerindendir. Yatırılan turarlar bir “fon”da toplanır.
2-) Katılmasız rejimde ise devlet ya da kamu kurum veya kuruluşları tarafından muhtaç kişilere yardım yapılır. Muhtaç olanlar sisteme ödemeleriyle katılmamış olurlar. Yardımlar bütçeden ödenir bütçe de kamusal gelirlerle oluşur. Bir kısım vakıf ya da dernek niteliğindeki sivil toplum kuruluşlarının muhtaçlara gönüllü yardım hizmetleri de bu kategoriye girer. Burada da muhtaç olanların katkısı söz konusu değildir.
Katılmalı rejim başlıca iki şekilde işler:
2a-) Ya katılımcılarım katkılarıyla oluşturulan bir fonda biriken turtarlarla, emekliliğe hak kazananlara yardım yapılır -ki, buna biriktirme (kapitalizasyon) yöntemi denmektedir-.
2b-) Ya da ilgililerden belli bir dönemde alınan primler aynı dönemdeki yardımlar olarak ödenir. “-Dağıtım (pay as you go) sistemi denilen- bu sistemde belli bir süre biriktirme söz konusu değildir.
“Biriktirme yönteminde ilgililerin katkıları ya müşterek bir havuzda toplanır. Ya da her ilgili için belirlenen ayrı bir hesapta toplanır. Birincisine genel fonlandırma, ikincisine bireysel fonlandırma sistemi denir.”[6]
Bireysel emeklilik sistemi;
1-) Şili ve diğer bir kısım ülkelerde katılmalı sosyal güvenlik sisteminin esasını oluşturduğu halde,
2-) Ülkemiz ve diğer bir kısım ülkelerde kamusal sosyal güvenlik rejiminin tamamlayıcı niteliğinde olabilmektedir. Yalnız, aşağıda değinileceği üzere, BEK’in 6770 sayılı kanunla değişik ek 2. maddesinde, Ülkemizde, ILO raporlarına benzer şekilde,[7] otomatik ve zorunlu bireysel emeklilik sistemine geçiş yönünde düzenleme ve değişiklikler yapılmıştır.
İkinci kategorideki tamamlayıcı sosyal güvenlik kişilerin bir tek sosyal güvenlik sistemine üye olmasını gerektiren “sosyal güvenlikte teklik” prensibinin de istisnasını oluşturur. Türk Silahlı Kuvvetleri mensupları için söz konusu olan ve 205 sayılı kanunla kurulan Ordu Yardımlaşma Kurumu (OYAK) da mensuplarına ek nitelikte yaşlılık, malullük ve ölüm yardımları sağlamayı amaçlayan bir kuruluş olarak, sosyal güvenlikte teklik ilkesine örnek teşkil etmektedir.[8]
Bireysel Emeklilik Sistemi Hakkında Yasal Düzenlemeler
Bireysel emeklilik konusunda “4632 Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanun” (BEK) ile bir düzenleme yapılmıştır. Bu kanunun ilk maddesinde tanım yapılmıştır. Bu tanıma göre ‘Bu Kanunun amacı, kamu sosyal güvenlik sisteminin tamamlayıcısı olarak, bireylerin emekliliğe yönelik tasarruflarının yatırıma yönlendirilmesi ile emeklilik döneminde ek bir gelir sağlanarak refah düzeylerinin yükseltilmesi, ekonomiye uzun vadeli kaynak yaratarak istihdamın artırılması ve ekonomik kalkınmaya katkıda bulunulmasını teminen, gönüllü katılıma dayalı ve belirlenmiş katkı esasına göre oluşturulan bireysel emeklilik sisteminin düzenlenmesi ve denetlenmesidir.’
BEK’in kapsamı, emeklilik şirketlerinin kuruluş, çalışma, yönetim ve denetimine, kişilerin sisteme katılma, ayrılma ve emeklilik koşullarına, emeklilik yatırım fonlarının kuruluşuna, katkıların bu fonlarda toplanmasına ve değerlendirilmesine, aracılık hizmetlerine, kamuya açıklanacak bilgilerin kapsamına ve bireysel emeklilikle ilgili diğer hususlara ilişkin esas ve usulleri düzenlemektir.
BEK’in 1. maddesi bireysel emeklilik sistemini “gönüllü katılıma dayalı ve belirlenmiş katkı esasına göre oluşturulan” sistem olduğunu belirtmiştir. Ancak, hukukumuzda bu sigortanın zorunlu tutulmasına ilişkin değişikliğe gidişi öngören düzenlemelr yapılmıştır:
BEK’in 6770 sayılı kanunla değişik ek 2/1. maddesine göre “Türk vatandaşı veya 29/5/2009 tarihli ve 5901 sayılı Türk Vatandaşlığı Kanununun 28 inci maddesi kapsamında olup kırk beş yaşını doldurmamış olanlardan; 31/5/2006 tarihli ve 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) ve (c) bentlerine göre çalışmaya başlayanlar ile 17/7/1964 tarihli ve 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununun geçici 20 nci maddesi kapsamında kurulmuş olan sandıkların iştirakçisi olarak çalışmaya başlayanlar, işverenin bu Kanun hükümlerine göre düzenlediği bir emeklilik sözleşmesiyle emeklilik planına dâhil edilir”ler. Bu hüküm bireysel emekliliğin otomatik katılımlı sistem halinde geldiğini göstermektedir.
Bireysel Emeklilik Sisteminin Ülkemizde Gelişimi
Bireysel emeklilik sistemi tüm dünyada olduğu gibi, ülkemizde de kitlelere kurumsallaşmış ve yaygınlaşmıştır. Ülkemizdeki yerli ve yabancı bankalar bireysel emekliliğin yaygınlaştırıcı teşvik ve girişimlerde bulunmuşlardır. Bundan başka, Hazine Müsteşarlığı, Sermaye Piyasası Kurulu ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı bireysel emeklilik konusunda çalışmalarını hızlandırmışlardır. Hazine Müsteşarlığının ILO uzmanlarına hazırlattığı ve 2012’de yayınlanan Sosyal Güvenlik Nihai Raporu ve TÜSİAD tarafından hazırlatılan ve 2013 de yayınlanan “Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yeniden Yapılanma” konulu raporlar[9] bireysel emeklilik konusunda önemli gelişmelerdendir.
Bireysel Emeklilik Sisteminin İşleyişi
Genel Olarak Emeklilik Şartları
Bireysel emeklilik sistemine katılan kişi;
1-) Bireysel emeklilik sistemine giriş tarihinden itibaren en az on yıl sistemde sistemde bulunmak,
2-) 56 yaşını doldurmak,
Şartlarının birlikte gerçekleşmesiyle emekliliğe hak kazanır.
Başvuru Usulü
Başvuru ve emekli olabilmek için sırasıyla;
1-) Katılımcı bireysel emeklilik için şirkete başvuruda bulunmalıdır.
2-) Şirket, katılımcının yapmış olduğu başvuru üzerine 5 iş günü içerisinde emeklilik bilgi ve talep formunu katılımcıya gönderir. Bunun yanı sıra şirket, katılımcıya emeklilik seçenekleri konusunda bilgi de verir. Emeklilik seçenekleri şirketlere göre farklılık arz edebilmektedir.
3-) Söz konusu bilgilendirmeler sonucunda katılımcı (tercih ettiği alternatifle) sisteme giriş talebini şirkete iletir. Şirket katılımcının başka bir sözleşmesi olup olmadığını kontrol eder ve varsa birleştirilmesi talebinde bulunur.
4-) BEK’in 7. maddesine göre, “şirket, katılımcının sisteme ilk kez katılması sırasında ve yeni bir bireysel emeklilik hesabı açtırması halinde giriş aidatı talep edebilir.”
5-) Bireysel emeklilik sisteminde primler şirketlerin hazırlamış oldukları planlar çerçevesinde ödenmektedir. BEK’in 7. maddesine göre “Bireysel emeklilik hesaplarından yapılacak her türlü kesintilerin ve giriş aidatlarının emeklilik sözleşmesinde ve yapılacak ilan ve reklamlarda açık olarak belirtilmesi zorunludur.”
Emekli Olma Usulü
Bireysel emeklilik için prim yatırma süresini dolduranlar, emekli olmak istediklerini bildiren dilekçeyle başvuruda bulunurlar ve buna göre emekli edilirler. Bireysel emekliler, kendilerine sunulanlardan tercih ettiği seçeneğe göre emeklilik kazanımına sahip olurlar. Nitekim BEK,
4/1. Maddesinde “hesapta biriken paraların hak sahiplerine ödenmesine ilişkin esas ve usuller ile tarafların bu kapsamdaki diğer hak ve yükümlülüklerini düzenleyen sözleşmedir.” diyerek bu hususa da işaret etmiş olmaktadır.
BEK’in 6/1. Maddesi emekliliğe hak kazanan kişilere ödeme usulünün nasıl olacağını içermektedir. Buna göre, emekliliğe hak kazanan kişi bireysel emeklilikteki birikimlerinin;
1-) Bir program dâhilinde,
2-) Tamamının defaten
3-) Yapacağı yıllık gelir sigortası sözleşmesiyle maaş bağlanması
Şeklinde ödenmesi seçeneklerinden birisini talep edebilir.
Bireysel emeklilik şirketi katılımcının yazılı olarak başvuru yaptığı tarihten itibaren 10 gün içinde emeklilik işlemleri şirket tarafından tamamlanarak ödem yapılır ya da ödemeye başlanır.
Emekliliğe hak kazanan katılımcılar birikimlerinin tamamını;
1-) Tek seferde ya da
2-) Program dâhilinde birkaç taksitte veya
3-) Maaş olarak aldıklarında;
Sistemden ayrılırlar.
* Ankara Barosu
[1] Bakınız: Mehmet Bulut, Sosyal Güvenlik Hukukunda Uygulamalar, Bilge Yayınevi, Ankara 2013, s. 726; Kadir Arıcı, , Türk Sosyal Güvenlik Hukuku, Gazi Kitabevi, 2015 Ankara, s.571.
[2] Ali Güzel/Ali Rıza Okur/Nurşen Caniklioğlu, Sosyal Güvenlik Hukuku, Beta Yayıncılık, İstanbul 2016, s.786.
[3] Can Tuncay, “Bireysel Emeklilik Rejimi”, Çimento İşveren Dergisi, http://www.ceis.org.tr/dergi Docs/1mak 20002.pdf, erişim tarihi: 26.10.2017, ss: 3-15, s. 3
[4] Can Tuncay/Ömer Ekmekçi, Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri, Beta Yayıncılık, İstanbul 2015, s.682.
[5] Bakınız: Tuncay, adı geçen makale, s. 3.
[6] Tuncay, adı geçen makale, s. 3.
[7] Tuncay, adı geçen makale, s. 11
[8] Saik Dilik, Sosyal Güvenlik, Beta Yayınlar, Ankara 1992, s.256
[9] Tuncay-Ekmekci, s.703
Dikkat :
1-) Bu makalenin, yasalara uygun şekilde kaynak gösterilip atıf yapılarak kullanılması hariç, rızamız ve iznimiz alınmadan başka yerlerde yayımlanamayacağını ve kullanılamayacağını hatırlatmak isteriz. Bu hususta Yasal Uyarı sayfasını da kontrol edebilirsiniz. 2-) Bu makaleye atıf yapılması halinde: Denizhan Deniz, “Bireysel Emeklilik Sisteminin Tanımı Ve Amacı”, Hukuki Yaklaşım Sitesi, ……………. Erişim Tarihi: ../../20.. Şeklinde kaynak gösterilmesi gerekmektedir. 3-) İznimiz ve rızamız alınması kaydıyla diğer kullanımlarda da mutlaka Kaynak: Denizhan Deniz, “Bireysel Emeklilik Sisteminin Tanımı Ve Amacı”, Hukuki Yaklaşım Sitesi, ……………. Erişim Tarihi: ../../20.. Şeklinde kaynak gösterilmelidir.
