İdarî Yargıda İptal Davasının Kapsamı ve Konusu nasıl belirlenir?

Prof. Dr. R. Cengiz Derdiman

Soru Özeti/İçeriği: İdarî yargıda iptal davasının kapsamı ve idarî işlemlere karşı başvurulacak yargı mercii nasıl belirlenir? Bu dava hangi yargı düzeninde ne adla açılır? İdarî işlemlere karşı iptal talepleri, dava dilekçesinin konusu olarak ne şekilde ve hangi hususlar gözetilerek dile getirilir? Bu konuda farklı varsayım ve seçeneklerden söz edilebilir mi?

Bu Yazının Kapsamı

Bu yazı, başlıktaki soruya cevap verecek şekilde, idarî yargıda iptal davasını ve bu davanın konusunun belirlenmesini kapsayan kısa bir izahatı içermektedir.

1. İdarenin İşlemlerine Karşı Başvuru Yapılacak Yargı Merciinin Belirlenmesi

1.1. İdarenin İşlemlerinin Yargısal Denetiminde Genel Kural

İdarî işlemler idarenin faaliyetlerinin ortaya çıkış araçlarındandırlar. Bu nedenle, idare gerekli hallerde başvuracağı, işlem tesis etmek yetkisinden vazgeçemez.¹ Hukukumuzda, bir kısım istisnalar dışında,² idarenin her türlü eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu açıktır (Anayasa, madde: 125). İdarenin işlemlerine karşı mağduriyetlerin giderilmesini isteyenler, muhatap (hasım) idarî kuruluş aleyhine, görevli ve yetkili bir yargı merciinde dava açabilirler.

1.2. Adlî ya da İdarî Yargıya Başvuru Ölçütleri

Yukarda anılan dava “esasen” idarî yargıda bir iptal davası olarak “idarî” işlemler aleyhine açılabilir. Bazı idarî işlemlere karşı başvuru adlî yargı mercilerine yapılabilmektedir. İdarî işlemlere karşı adlî yargıda dava açabilmenin bir kısım şartları şöyle özetlenebilir:

1-) Yasal hükmün varlığı halinde: Hangi idarî işlemlere karşı adlî yargıda dava açılabileceği ya da başvuru yapılabileceği, eğer varsa, kanunlardaki hükümlere göre belirlenebilir. Örneğin idarî para cezalarına karşı 5326 sayılı Kabahatler Kanununa (KabK’ya) göre idarî para cezalarına karşı sulh ceza hâkimliklerine itiraz edilebilmektedir. KabK’dan anlaşılabildiği kadarıyla örneğin idarî cezalar dışında kalan idarî yaptırımlara karşı iptal talepleri, idarî yargı mercilerinde açılacak dava ile yapılabilecektir.

Kanunlarda bu konuda yapılabilecek değişikliklere göre başvurulacak görevli ya da yetkili adlî veya idarî yargı mercii de değişebilecektir. Örneğin, 7036 sayılı İş Mahkemeleri Kanunu, yasal değişiklikle, iş hukuku kapsamında idarî para cezalarının iptalleri için iş mahkemelerini görevli ve yetkili kılmış olmaktadır.

2-) Davanın açılacağı yargı mercii kanunda belirlenmemiş ise: “İdarenin, kişilerle olan ilişkilerinde sahip olduğu kamu gücü ve kudretini yanına alarak hareket etme üstünlük ve ayrıcalığı”³ ile tesis edilen yürütülebilir ve kesin işlemleri aleyhine, idarî yargıda dava açılabilecektir. Bu bağlamda “etkili önlem alabilme gücü”⁴ ile bir idarî makamın kamusal usûllerle yaptığı işlemler idare hukukuna tâbi olacaktır.⁵

Özel hukuk kişilerinin işlemlerinin esas itibarıyla idarî işlem kapsamında görülmesi mümkün değildir.⁶ “Waline ve Auby, özel hukuk tüzel kişilerinin istisnaen kullanabildikleri ‘kamu gücü ayrıcalığı’ ile yaptıkları işlemleri idari işlem kabul (etmektedirler).”⁷

Yerleşik içtihatlara ve uygulamalara göre, yasama ve yargı mercilerinin idare hukukuna tabi işlemleri konusunda bir kısım tartışma ve tereddütler görülebilir. Konu sınırı nedeniyle çok kısa örneklersek; adlî nitelikli suçlar ya da özel hukuktaki haksız fiiller doğrudan doğruya iptal davasına konu ol(a)mazlar.⁸ Keza, yasama ve yargı organlarının (icra işlemleri gibi bir kısım işlemleri dışında kalan ve) “salt idarî nitelikli” olan işlemleri de idarî yargıda dava konusu olabilmektedirler.⁹

1.3. İptal Davasının İdarî Yargıya Özgü Niteliği ve Amacı

Adlî yargıda tapu iptali veya tasarrufun iptali davaları ya da sözleşmenin feshi gibi bir tür iptal davası sonucu doğuracak davalar vardır. Bu davalar, adlî yargıda istisnaî niteliktedirler. Buna karşılık, iptal davaları idarî yargıya özgü genel nitelikli davalardır. Dolayısıyla burada iptal davası ile “idarî yargıda” açılan iptal davaları kastedilmektedir. İptal davası idarî işlemlerin hukuka aykırılık taşıdıklarından bahisle iptal edilerek hukuk âleminden kaldırımlarını öngören bir dava türüdür.¹⁰

1.4. İptal Davasına Konu İşlemin Niteliği

İptal davalarının açılabilmesi için, “kesin” ve “yürütülebilir” bir idarî işlemin tesis edilmiş olması gerekmektedir. Kesinlikten maksat (süreç olarak) tamamlanmış olması,¹¹ işleme karşı yeni idarî (denetim ya da işlem gibi) bir aşamanın bulunmamasıdır.¹² İşlemin yürütülebilir olmasından maksat da, “hukukî durumlara etki eden”¹³ “yürütülmesi gereken bir işlem” olmasıdır.¹⁴.

“Bazı hallerde idarî sözleşmeler de iptal davasına konu olabilirler.”¹⁵ İdarî mukaveleye (sözleşmeye) karşı bu dava, sözleşmeyi, dolaylı olarak, idarenin tek taraflı işlemi olarak görmek gerektiğinden bahisle açılabilir.¹⁶

İdarî işlemin iptalinin istenebilmesi için, bu işlem menfaat ihlâline sebep olmalıdır. İptal davalarında idarî işlemin yetki, sebep, konu, şekil ve amaç bakımından hukuka aykırı olup olmadıkları incelenir. Hukuka aykırı oldukları sübuta eren işlemler iptal edilirler. Açık ve ağır şekilde sakatlıktan dolayı yokluk ya da yok hükmünde sayılan idarî işlemlerin iptal davalarına konu edilmeden bu durumlarının tespiti yeterli görülür.

Danıştay kararlarında bu davaların iptal davası formunda inceleneceklerine vurgu yapılmaktadır.¹⁷ İdare de usûl ve şartlara uygun olarak, süresi içinde iptal davalarının icaplarına göre işlem tesis eder.

İdarî yargıda esas itibarıyla “konusuz idarî dava olmaz”. Her davanın yalnızca bir konusu olabilir. Davanın konusu teşkil eden her bir somut uyuşmazlık için ayrı bir dava açılabilir.¹⁸ Dolayısıyla her bir idarî işlemin iptali talebi de ayrı bir iptal davası açılarak istenebilir. Dava dilekçesinin “davanın konusu” kısmına menfaati ihlâl ettiği iddia edilen idarî işlemin iptali istenebilir.¹⁹ Bir “iptal davasında sadece, idarî işlemin iptali istenebilir.”²⁰

Her bir dava dilekçesinde davanın konusu açıkça yazılmalıdır.²¹ Aynı dava dilekçesinin “Netice ve Talep”²² ya da “Neticei Talep” (ya da talep neticesi/talep sonucu/istem sonucu) kısmında aynı dilek dile getirilir.²³

İptal davasında şartlı ya da ek dilekler yapılmaz.²⁴ Çünkü bir idarî işlemin iptal edilmesi talebinden başka bir seçenek zaten olmaz. İdarî yargıda, taleplerden birisi kabûl görmezse diğerinin kabûl edilmesi şeklinde dava açılamaz. Bunun için alternatif/yedek talepli (terditli) dâvâ söz konusu olamaz.²⁵ Bu şekildeki davalar reddedilmektedir.²⁶

Yalnız, iptal davasında ek olarak, sadece usûl ve şartlarına göre, duruşma ve/veya yürütmeyi durdurma talebinde bulunulabilir. Bunlar davanın konusu değil, davada yapılabilecek diğer taleplerdendirler. İptal talebinde bulunulmayan bir davada, tek başına yürütmeyi durdurma ya da duruşma talebinde bulunulamaz.

Bu davalarda mahkeme uyuşmazlık konusu işlemi değiştirmek gibi sonuçlar oluşturacak karar vermez. Yargısal usûllerle, uyuşmazlık konusu idarî işlemi iptal eder ya da iptal talebini reddeder.²⁷ İdarî yargı yeri davacının dava konusundaki talebinde haklı olup olmadığını delilleri değerlendirerek karara bağlar.²⁸

2. İptal Davasının Konusunun Belirlenmesinde Farklı Seçenekler

İptal davasının değişik hallerde konusunun belirlenmesi farklı olabilir. Şöyle ki;

1-) İdarenin açıkça ya da davacının yazılı istemi üzerine tesis ettiği kesin ve yürütülebilir idarî işleme karşı dava açılmasında.- Davanın konusu, idarenin tesis ettiği işlemin iptali talebidir. Örneğin bulunduğu yerden atama yönetmeliğindeki değişiklik sebebiyle başka il’e atanmış memur için, esas dava bireysel işlemin iptali konusunda olacaktır. Aralarındaki bağlantı nedeniyle bireysel atama işleminin yanı sıra, duruma göre, yönetmelikteki hükmün iptali de ayrı bir dava konusu olabilecektir. Bu işlemin iptali talebi, davanın konusu teşkil edecektir.

İdarenin önceden idarî bir işlem tesis etmediği konularda dava açmak için, önce idarenin bir işlem tesis etmesini istemek gerekir. İdarenin bu yazılı isteğe açıkça vereceği ret cevabına karşı yasal sürelere uyarak iptal davası açılabilecektir.

2-) İlk kez bir işlem tesis etmesi için yapılan başvuruya, idarenin yasal süre içinde cevap vermemesi halinde dava konusunun belirlenmesinde.- Zımnen ret sayılan idarî işlemin iptali talebi de, İdari muhakeme Usûlü Kanununun (İMUK’nın) 10. maddesindeki yasal süreler içinde dava konusunu teşkil edebilecektir. Meselâ, bir kanun, memurların görev yaptıkları yerden atanmayla ilgili mevcut atama sürelerini azaltan yeni bir düzenleme yapabilir. Bu kanun, görev sürelerinin belirlenmesini, öngördüğü alt ve üst sınırları aşmamak kaydıyla yönetmeliğe bırakmış da olabilir.

Buna istinaden, kanunun öngördüğü yeni süreleri doldurduğunu iddia eden bir memur, başka bir yere atanma dilekçesi verebilecektir. Bu isteme idarece verilecek zımnen ret cevabının iptali dava konusu olabilecektir. Bu konuda yönetmeliğin çıkmamış olması davayı engellemeyecektir (Bu konuda yönetmelik çıkarılmışsa, onun da ayrıca söz konusu dava ile birlikte dava konusu edilmesi tabii ki mümkün olabilecektir).

3-) Yapılmayan ve/veya duyurulmayan bir işlemle bireysel olarak menfaat ihlâli teşkil eden bir işlemin de zımnen tesis edildiğinin kabul edilmiş sayılmasında.- -Burada işlemin kişisel olarak da tebliğ edilmediği varsayılmıştır.- Örneğin yazılı veya görüntülü basın ya da internet (elektronik iletişim) aracılığıyla toplu olarak duyurulacağı bildirilen yarışma sonuçlarının ilân edilmemiş olabilir. Bu sebeple birisinin memuriyete girme hakkını kaybetmesi söz konusu olabilir.

Bu hale göre, yarışmanın açıklanmaması ve memuriyete giriş için yarışmada “başarısız görülmüş olma”nın iptallerini kapsayan 2 dava açılabileceği düşünülebilir. Ama yarışma sonuçlarının toplu duyurulmaması her zaman “yalnız başına” bireysel bir menfaatin ihlâline sebep olmayabilir. Bir davada davanın konusu ile bu konuya “sebep” olan hususu ya da bu konunun “ortaya çıkış suretini ya da şeklini” bir birinden ayırmak gerekir.

Davanın konusu menfaati ihlâl eden işlemin kendisidir. Buna sebep olan etken ya da yöntem veya dava konusunun ortaya çıkış sureti, “davanın konusu” değildir. Yarışma sonuçlarının açıklanmaması suretiyle “başarısızlıktan dolayı memuriyete girememiş olma” işleminde “yarışma sonuçlarının ilân edilmemesi” davanın konusu değil belki bireysel zararın ortaya çıkışında sebep ya da yöntem veya suret olabilecektir. Bu gibi nedenlerle, somut örnekte doğrudan bireysel menfaati ihlâl eden işlem hakkında dava açmakla yetinilmesi bizce isabetli görünmektedir.

Dipnotlar

 

 

Dikkat                                        :

1-)  Bu makalenin, yasalara uygun şekilde kaynak gösterilip atıf yapılarak kullanılması hariç, rızamız ve iznimiz alınmadan başka yerlerde yayımlanamayacağını ve kullanılamayacağını hatırlatmak isteriz. Bu hususta Yasal Uyarı sayfasını da kontrol edebilirsiniz.

2-) Bu makaleye atıf yapılması halinde:

R. Cengiz Derdiman, “İdarî Yargıda İptal Davasının Kapsamı ve Konusu nasıl belirlenir?”, Hukuki Yaklaşım Sitesi, ……………. Erişim Tarihi: ../../20..

Şeklinde kaynak gösterilmesi gerekmektedir.

3-) İznimiz ve rızamız alınması kaydıyla diğer kullanımlarda da mutlaka

Kaynak: R. Cengiz Derdiman, “İdarî Yargıda İptal Davasının Kapsamı ve Konusu nasıl belirlenir?”, Hukuki Yaklaşım Sitesi, ……………. Erişim Tarihi: ../../20..

Şeklinde kaynak gösterilmelidir.